Mỗi lần về làng, nhìn con sông Kiến Giang tôi có cảm giác như nhún người một cái là nhảy qua được. Nhưng hồi nhỏ, bên kia sông, làng ông Giáp, nhà ông Giáp là cả một chân trời xa lạ. Các bến sông đối diện nhau. 6 tuổi, chúng tôi cũng thử bơi sang nhưng mới tới giữa dòng đã lập tức thối lui vì bị bọn trẻ làng ấy tấn công bằng đất, đá. Nhưng tới một ngày hè chói chang khi tôi kịp qua tuổi thứ bảy, thì không một sức mạnh nào ngăn cản được chúng tôi vượt sông. Đầu hè năm 1959, dân một nửa huyện nườm nượp kéo về vùng Kiến Giang để đón Đại tướng lần đầu tiên về thăm quê. Và chừng 10 giờ 30 phút sáng là lúc trẻ con sông nước bắt đầu nóng lưng kéo nhau nhảy tùm tùm xuống bến. Bên kia sông xôn xao lên, có những chiếc xe chạy chậm len lỏi giữa dòng người đang đứng kín đặc ven đường, ven sông. Trong tư thế Adam nguyên sinh, chúng tôi lồng qua sông như những chú nghé con, chạy sấp ngửa lăn lộn theo đoàn người cố sống cố chết chen tới gần những chiếc Com-măng-ca mui trần đang chạy rất chậm. Nắng gắt, tôi nhìn thấy một mảng áo quân phục màu xanh rêu, cái gáy đầy đặn mướt mồ hôi thít chặt bởi vành mũ kê-pi, một cánh tay gấp thước thợ, năm ngón tay duỗi thẳng đặt ngay ngắn trên vành mũ. Tất cả chỉ diễn trong khoảng 3 giây, rồi đoàn người ào lên dúi dụi thằng bé vào một hố cỏ nào đó ven đường.
51 năm đã trôi qua, cái khoảnh khắc kỳ lạ ngắn ngủi ấy cứ mãi lung linh trong ký ức mà tôi mang theo suốt đời tới khi thành người lính đứng dưới cờ, thành tình bạn vong niên kỳ lạ với ông tướng đồng hương nổi tiếng, với cả giáo sư phu nhân Đặng Bích Hà và ái nữ Võ Hồng Anh. Sau này, khi nhiều lần tiếp cận, tôi thấy ông bao giờ cũng hạ kính xe, xuống đi bộ chào nhân dân một cách hết sức cẩn trọng.
Mười năm sau cái lần vượt sông ấy tôi nhập ngũ. Cuộc kháng chiến chống Mỹ đang vào hồi cam go nhưng bài học nhập môn của tân binh vẫn là kỹ năng chào. Và, khi đứng trong hàng quân nghe tới khẩu lệnh “Tiểu đội, nhìn đằng trước... chào!". Thốt nhiên, tôi nhớ lại... cánh tay gập thước thợ, năm ngón tay sấp, khép kín, duỗi thẳng đặt nghiêng trên vành mũ... Tôi, ngực hơi ưỡn ra, mấy giây nín thở, gập mạnh cánh tay đưa lên vành mũ như thể từ kiếp trước đã là một quân nhân chuyên nghiệp. Cử chỉ của tôi làm ông tiểu đội trưởng hơi ngạc nhiên và buột miệng khen - phần thưởng đầu tiên của tôi trong đời quân ngũ.
Rất lâu sau này tôi mới biết lần ấy ông về quê nhưng không hương khói được cho thân phụ, thân mẫu. Cụ ông Võ Quang Nghiêm đang an nghỉ dưới chân núi Ngự Bình, ngoại ô thành phố Huế dưới quyền kiểm soát của chính quyền Ngô Đình Diệm. Cụ bà lại nằm tận Hà Tây, nơi sơ tán thời đánh Pháp. Đây cũng là thời gian về quê mà khi làm việc với tỉnh và huyện, bằng con mắt của nhà chiến lược, ông đã chỉ thị mở con đường 16 từ quê nhà Lệ Thủy chạy lên Trường Sơn, vòng vào đường 9 bắc Quảng Trị rất hữu dụng thời đánh Mỹ, cũng như khảo sát bước đầu những tuyến đường ngang qua Lào trong hệ thống đường Hồ Chí Minh sau này. Nhưng đó là chuyện quốc gia đại sự, còn chúng tôi, lũ trẻ nít của những năm cuối thập niên 50 thế kỷ trước, sau lần được “diện kiến” người đồng hương nổi tiếng ấy, chúng tôi bắt đầu đến trường. Người ta thành lập hợp tác xã nông nghiệp, giao trâu bò cho xã viên trông giữ. Chúng tôi, một buổi đến lớp, một buổi chăn trâu cắt cỏ.
“Ai bảo chăn trâu là khổ”, còn chúng tôi thích chăn trâu hơn đi học. Ngày hè nắng hạn, cỏ ngoài đồng không còn, chúng tôi sục vào các vườn hoang tìm cỏ. Và, khu vườn rộng của gia đình Đại tướng bỏ hoang nhiều năm là nơi cắt cỏ trâu lý tưởng. Khu vườn có nhiều cây to, gặp ở đây những cây khế cổ thụ quả chín rụng, cây mít vào mùa xuân ra dái ăn chát chát sít sít. Còn nhìn thấy cả đám hoa mười giờ có tên Việt cổ là “bông kẻ trộm”. Cây khế, sau này nhà thơ Trần Dzụ viết những dòng gan ruột được phổ nhạc thành ca khúc Cây khế vườn anh dịp đi dự trại viết Đại Lãi đến 30 Hoàng Diệu, Hà Nội hát ông nghe cảm động lắm. Bông kẻ trộm (đám hoa mười giờ theo cách gọi xưa cũ của quê tôi) này đến cuối thế kỷ 20 khi cụ Võ Thuần Nho (nguyên Thứ trưởng Bộ Giáo dục - em trai Đại tướng) trong phác thảo phục chế vườn nhà Võ Nguyên Giáp có phần đất ghi: trồng “hoa kẻ trộm”, cả huyện Lệ Thủy, dân kiến trúc, dân xây dựng chịu chết không luận ra được hoa gì là “hoa kẻ trộm”.
Căn nhà ông bị Pháp đốt năm 1947 khi tái chiếm Lệ Thủy. Thân phụ của ông - cụ Võ Quang Nghiêm - bị Pháp bắt vào giam ở lao Thừa Phủ, mất tại Huế để lại trong dân gian câu nói khí khái của nhà nho khi trả lời sĩ quan Phòng nhì Pháp: “Con tôi sinh ra nhưng không dạy được cũng không biết nó đang ở đâu, nhờ các ông bắt về cho tôi dạy dỗ”. Sau này, qua các bậc cao niên trong họ, tôi mới biết cụ có giao hảo với cụ nội tôi và các vị nho sĩ bên tả ngạn sông. Cụ mất ở lao Thừa Phủ, được cơ sở cách mạng chôn giấu dưới chân núi Ngự Bình, năm 1979 mới cải táng về quê.
*
Có thể chỉ là tình cờ, tôi trở thành người làm báo duy nhất ở Bình - Trị - Thiên tham gia trực tiếp vào cả hai sự kiện đặc biệt liên quan đến việc hiếu đễ của Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Đầu năm 1979, mới chân ướt chân ráo từ Hà Nội về nhận việc ở Huế được mấy tháng, tôi đã được cử đi theo việc cải táng di hài cụ Võ Quang Nghiêm - thân phụ của Đại tướng. Cụ Võ Quang Nghiêm mất tháng 6.1949, sau thời gian bị Pháp bắt, tra khảo và giam cầm. Căn nhà của cụ từ những năm ba mươi đã là địa chỉ liên lạc của cán bộ hoạt động cách mạng. Với phong độ của nhà nho cộng với nghề bốc thuốc cứu người, cụ qua mặt được mật thám Pháp trong một thời gian rất dài. Nhưng đến giữa năm 1947, khi Pháp đã chiếm gần hết vùng đồng bằng Lệ Thủy thì với quân đội viễn chinh có lẽ không gì hiệu quả hơn là bắt cụ để khống chế “cậu quý tử” đang là đối thủ của “đại Pháp”. Chỉ trước đó ít ngày, du kích đã kịp đón cụ bà và cháu Võ Hồng Anh lên chiến khu rồi đưa dần ra Bắc.
Những nhân chứng từng phụ trách việc chôn cất tử thi trong Bệnh viện Huế đã giúp Chuyên ban xác minh có được những tư liệu chính xác định vị mộ phần của cụ ở xã Thủy Trường - thành phố Huế. Hội đồng cất bốc và cải táng di hài cụ do đại tá Thái Bá Nhiệm, lúc đó là Phó bí thư Tỉnh ủy Bình - Trị - Thiên, làm Trưởng ban (ông Nhiệm quê làng Phú Thọ bên tả ngạn Kiến Giang, gần nhà tướng Giáp). Một đoàn xe có cờ, hoa đưa linh cùng với nghi lễ trọng thể dành cho liệt sĩ, người có công với cách mạng, sinh thành một danh nhân quân sự cách mạng đưa cụ về “mái nhà xưa”, tổ chức lễ viếng rồi từ đó xuống đò kết đôi ngược dòng Kiến Giang lên an nghỉ trong nghĩa trang liệt sĩ tại xã Mai Thủy.
(Còn tiếp)
Nguyễn Thế Tường
Bình luận (0)